Obszar Warowny „Śląsk” jest to polska umocniona pozycja obronna przecinająca obszar Górnego Śląska, stanowiąca niegdyś potężne pasmo warowne, broniące podstawowego rejonu przemysłowego II RP przed agresją III Rzeszy. Rozciąga się na odcinku kilkudziesięciu kilometrów od miejscowości Przeczyce na północy po miejscowość Wyry na południu. Była to linia umocnień stałych i polowych dodatkowo uzupełniona szeregiem obiektów towarzyszących lub zabezpieczających (w sumie ok. 180 budowli) [http://pl.wikipedia.org].
<!--break-->Historia Obszaru Warownego „Śląsk” zaczyna się w 1939 roku, kiedy to Sztab Generalny rozpoczął prace nad planem „Zachód” (kryptonim planu obwarowania zachodniej granicy). Początkowo zaplanowano budowę trzech punktów oporu, były to: „wzgórze 310” w Bobrownikach, „Szyb Artura” i „wzgórze 305” na pograniczu Dąbrówki Wielkiej. Później zaplanowano budowę linii stałych umocnień składających się z umocnień ziemnych, pól minowych oraz różnego rodzaju schronów. Trzy wcześniejsze punkty połączono, w ten sposób tworząc linię stałych fortyfikacji. Tak powstał Obszar Warowny Śląsk [Machoń W. i inni, 2006]. Linia umocnień przebiegała od miejscowości Niezdara na północy przez Bobrowniki, Dąbrówkę Wielką, Łagiewniki, Nowy Bytom i Halembę do miejscowości Kochłowice na południu. Łączna jej długość wynosiła około 40 km. Rozplanowanie budowli bojowych zostało wzorowane na powstałej nieco wcześniej linii Maginota, przy której pracowali ci sami inżynierowie [Machoń W. i inni, 2006]. Linia fortyfikacyjna podlegała 23 Górnośląskiej DP, dowodzonej przez Jana Jagmina-Sadowskiego. Ze względu na fakt, iż dywizja miała do spełnienia rozległe plany, postanowiono potajemnie utworzyć odrębne oddziały forteczne wyspecjalizowane w walkach w obszarze warownym. Powstała w ten sposób Grupa Forteczna, kamuflowana na zewnątrz kryptonimem Grupy Manewrowej. W jej skład weszły różne pododdziały, m. in. batalion forteczny ON „Chorzów". Cały pas obronny Grupy Fortecznej podzielony był na umocnione odcinki obronne (z północy na południe):
- Odcinek "Niezdara" - 6 kampania specjalna ckm 11 pp pod dowództwem mjr. Józefa Ćwiąkalskiego,
- Odcinek "Bobrowniki" - IV Batalion specjalny ckm 11 pp pod dowództwem mjr. Mikołaja Tomasika, - Odcinek "Chorzów" - IV Batalion specjalny ckm 75 pp pod dowództwem mjr. Jana Stefana Witkowskiego, - Odcinek "Kochłowice" - IV Batalion specjalny ckm 73 pp pod dowództwem mjr. Władysława II Wierzbickiego, - Odcinek "Mikołów" - batalion forteczny KOP "Mikołów" pod dowództwem ppłk. Franciszka Pfeiffera [http://www.tarnowskiegory.one.pl].
Fot. 1 Schron bojowy przy wschodniej granicy Piekar Śląskich (obecnie również Muzeum Fortyfikacji)
Na linię umocnień stałych składało się 65 schronów i umocnienia typu polowego. Większość schronów było typu ciężkiego (żelbetonowe i gazoszczelne). Posiadały one kopuły pancerne z zamontowanymi karabinami maszynowymi. Część schronów uzbrojona była w działka przeciwpancerne. Otoczenie schronów przystosowane było do prowadzenia na tym obszarze walki oraz do obrony okrężnej. W przypadku zagrożenia schronu, istniała możliwość jego ostrzału z innych stanowisk ogniowych, włącznie z artylerią lekką. Wytrzymałość schronów szacowana była na działanie artylerii do kalibru 155 mm.
Ponadto schrony wyposażone były w kilofy, łopaty, pojemniki na żywność i wodę oraz składane prycze i środki opatrunkowe. Schrony ciężkie posiadały też studzienki do pompowania wody. Podstawową formą łączności między schronami oraz z dowódcą była łączność telefoniczna. W zależności od wielkości obiektu, obsada schronu liczyła od 6 do 20 żołnierzy. Cała załoga musiała umieć obsługiwać każdą broń znajdującą się w schronie. Każdy batalion forteczny posiadał 84 ckm, 7 działek przeciwpancernych, 8 moździerzy 81 mm, 8 miotaczy płomieni, 5 dział 75 mm, około 110 min oraz aparaty tlenowe i odpowiednią ilość amunicji [http://www.tarnowskiegory.one.pl]. W obszarze Piekar Śląskich i okolic Jeziora Świerklanieckiego znalazły się trzy odcinku Obszaru Warownego „Śląsk”. Odcinek pierwszy od Przeczyc (przez Mierzęcice, Ożarowice, Tąpkowice i Niezdarę) do Wymysłowa, odcinek drugi od Dobieszowic do Kamienia (Piekary Śląskie) oraz odcinek trzeci od Brzezin przez Dąbrówkę Wielką, Maciejowice do Chorzowa [http://www.profort.org.pl/]. Pierwszy z nich składa się z kilku punktów i pozycji obronnych, z których w obszarze badań znajdują się fortyfikacje tamy zbiornika Kozłowa Góra i pozycja Ossy. Jest to grupa schronów w miejscowości Wymysłów, składające się z trzech schronów żelbetonowych wybudowanych w latach 1938 - 1939. Dwa z nich to obiekty ciężkie przeznaczone głównie do broni maszynowej, a jeden jest typowym obiektem pozorno–bojowym. Wzmacniając pozycję przy tamie zbiornika wybudowano tu również dwa mniejsze schrony: jeden przy grobli idącej wzdłuż zbiornika, drugi przy wschodnim skraju tamy. Pozycja ta jako całość miała na celu zabezpieczenie tamy na obecnym zbiorniku Kozłowa Góra i jednocześnie grobli, po której biegła jedna z niewielu dróg poprzez tereny zalewowe Brynicy [Machoń W. i inni, 2006]. Kolejnym odcinkiem umocnień jest obszar od Dobieszowic do Kamienia (dzielnica Piekar Śląskich). W jego skład wchodzą: Grupa bojowa „Wesoła”, Punkt Oporu „Bobrowniki”, Punkt Oporu „Kamień” oraz Grupa bojowa „Andaluzja” [http://www.profort.org.pl/].
Grupa Bojowa „Wesoła” wchodziła w skład sektora „Dobieszowice”, który był częścią pododcinka „Bobrowniki”. Umocnienia te budowano w latach 1938 - 39. Ich głównym zadaniem było umocnienie pozycji nad rzeką Brynicą i obrona przeprawy przez rzekę w rejonie wschodnich Piekar. W latach 1935 - 37 na Brynicy zbudowano szereg budowli hydrotechnicznych (około 10 km) pozwalających stworzyć zalew. Ciągnęły się one od Niezdary na północy do Kamienia na południu. Poszczególne obiekty były chronione siecią kolczastą. Grupa Bojowa „Wesoła” składała się z czterech obiektów, w tym najważniejszym z nich był ciężki schron bojowy, resztę grupy tworzyły schron pozorny, pozorno-bojowy oraz schron bojowy broniący mostu na Brynicy [Machoń W. i inni, 2006]. Punkt Oporu „Bobrowniki” jest jednym z ciekawszych elementów linii fortyfikacji. Zlokalizowany jest na wzgórzu między miejscowościami Bobrowniki a Namiarki. Wzgórze jest dość rozległe i jego wysokość waha się od 30 do 40 m n. p. m., co zapewniało dobry wgląd w pozycję przeciwnika. Dodatkowym atutem były rozległe bagna przy rzece Brynicy. Do 1939 na wzgórzu wybudowano 17 obiektów fortecznych. Obecnie na wzgórzu ma powstać skansen forteczny [Machoń W. i inni, 2006].. Punkt Oporu „Kamień” został wybudowany w latach 1936 - 38, stanowiąc przykład fortyfikacji powiązanych z terenem zurbanizowanym. Fortyfikacje na tym terenie były połączone ze sobą siecią okopów i rowów, dodatkowym elementem była podziemna sieć telefoniczna zapewniająca łączność pomiędzy punktami oporu a dowództwem [Machoń W. i inni, 2006]. Grupa bojowa „Andaluzja” obejmuje 4 schrony bojowe zlokalizowane na terenie kopalni „Andaluzja”. Dwa z nich powstały w latach 1920 - 21 i są pochodzenia niemieckiego. Pozostałe są typowymi schronami polowymi. Obiekty niemieckie powstały jako zabezpieczenie zakładu przed przejęciem przez powstańców lub oddziałów wojska polskiego. Obiekty polskie zostały wybudowane w 1939 roku jako wzmocnienie obrony kopalni, która była ważnym zakładem przemysłowym. Obecnie schrony są zagospodarowane na pomieszczenia warsztatowe [Machoń W. i inni, 2006]. Ostatnim interesującym odcinkiem mieszczącym się po części na obszarze Piekar Śląskich jest odcinek od Brzezin do Dąbrówki Wielkiej. W jego skład w obrębie miasta wchodzą: Grupa bojowa „Brzeziny” oraz Punkt Oporu „Wzgórze 304,7” w Dąbrówce Wielkiej [http://www.profort.org.pl/].. Obiekty grupy bojowej „Brzeziny” powstały w latach 1936 - 39 w ramach planu zagęszczenia obrony i przekształcania Obszaru Warownego w jedną linię umocnień. W skład grupy wchodzą: schron pozorno-bojowy, lekki schron bojowy oraz ciężki schron bojowy [Machoń W. i inni, 2006].
Punkt oporu „Dąbrówka Wielka” został wzniesiony na wzgórzu 304,7 znajdującym się tuż nad dawną granicą II Rzeczpospolitej. Miał to być jeden z najważniejszych rejonów obrony, gdyż jego zadaniem było strzec czoła tzw. „klina bytomskiego”, czyli odcinka granicy ostro wcinającego się w polskie tereny Górnego Śląska. Wzniesienie 304,7 górujące nad Bytomiem doskonale do tego się nadawało, artyleria mogła z niego ostrzeliwać cele nawet w środku miasta. Schrony zabezpieczały również jedną z głównych dróg wylotowych z miasta prowadzącą do Siemianowic, Będzina i Katowic. P.O. wzg. 304,7 w Dąbrówce Wielkiej jest miejscem, gdzie powstały najstarsze fortyfikacje na Górnym Śląsku, ich budowę rozpoczęto w 1933 roku i kontynuowano aż do roku 1938. W skład P.O. wchodziły między innymi takie budowle jak: schrony bojowe, schrony pozorne, schrony bierne, tradytor artyleryjski, koszary oraz ciężki schron bojowy [Machoń W. i inni, 2006].
Fot.2 Inscenizacja zdobycia fortyfikacji Źródło: http://www.cytadela.aplus.pl
Obecnie Obszar Warowny „Śląsk” dzięki Stowarzyszeniu Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium” staje się sławny na cały kraj i za granicę. Na jego obszarze organizowane są różnego rodzaju imprezy militarne takie jak inscenizacje walk (Fot. 2), które skupiają rzesze pasjonatów historii, szczególnie historii II wojny światowej. Stowarzyszenie wykorzystuje wszystkie możliwe środki (również dotacje z UE) na odbudowę i konserwację pozostałych do naszych czasów elementów linii umocnień takich jak schrony, broń itp. Tworzone są skanseny militarne oraz muzea fortyfikacji, do których przyjeżdżają wycieczki polskie i zagraniczne. Linia umocnień jest jednym z wartościowszych walorów turystycznych danego obszaru badań, służy ona doskonale rozwojowi tzw. turystyki militarnej i jest jedną z ważniejszych wizytówek miasta.
Źródło:
http://www.tarnowskiegory.one.pl
Machoń W. i inni, 2006: Fortyfikacje Obszaru Warownego „Śląsk”. Pro Fortalicium, Piekary Śląskie. s. 11-13, 59, 61,